22 054
Wapenexportbeleid

nr. 27
VERSLAG VAN EEN ALGEMEEN OVERLEG

Vastgesteld 16 september 1997

De vaste commissies voor Buitenlandse Zaken¹, voor Defensie² en voor Economische Zaken ³hebben op 25 juni 1997 overleg gevoerd met minister Van Mierlo van Buitenlandse Zaken over:

– de rapportage Wapenexporten 1996 (brief van 22 mei 1997, Kamerstuk 22 054, nr. 26);

– de Nederlandse opgave aan het VN-wapenregister (brief van 12 juni 1997, nr. BuZa 97-295).

Van het overleg brengen de commissies bijgaand beknopt verslag uit.

Vragen en opmerkingen uit de commissies

De heer Van den Doel (VVD) herinnerde eraan dat in 1990 een Nederlands wapenexportbeleid is vastgesteld, waarna in 1991 de EU een aantal criteria voor wapenexporten heeft opgesteld. Ook wees hij erop dat de afgelopen maanden steeds is gezegd dat Nederland ernaar zou streven om op de Top van Amsterdam tot een wapenexportbeleid in het kader van de EU te komen. Welke resultaten zijn nu op dit punt geboekt en wat is in dat verband de inzet van het Nederlandse voorzitterschap geweest? Het leek hem niet terecht wanneer Nederland zich strikt houdt aan de in 1991 opgestelde criteria en andere EU-lidstaten gewoon hun eigen weg gaan, zonder dat er enige controle op is of enige sanctie op staat. In dit verband refereerde hij eraan dat Nederland verleden jaar van mening was dat levering van tanks aan Botswana binnen het Nederlandse wapenexportbeleid paste, terwijl Duitsland (dat als EU-lidstaat toch dezelfde criteria zou moeten hanteren) van oordeel was dat deze tanks niet geleverd mochten worden. Daarbij verwees hij ook naar de resolutie van het Europees Parlement over een wapenexportbeleid binnen de EU.

Hij was teleurgesteld over de actie die het kabinet heeft genomen na aanvaarding van de moties over het wapenexportbeleid in de plenaire vergadering van 19 december jl. Er is nu wel de brief van 22 mei, maar die is pas gekomen na herhaaldelijk verzoek vanuit de Kamer. Waarom heeft het nu zes maanden moeten duren voordat die brief bij de Kamer kwam? Verder wordt in de brief gezegd dat het kabinet voornemens is de Kamer voortaan halfjaarlijks te rapporteren. Hoe concreet is dat voornemen dan? Kan de Kamer per 1 juli a.s. de rapportage verwachten over het eerste halfjaar van 1997, conform de uitspraak van de betreffende motie?

Hij ging ervan uit dat andere woordvoerders nog zullen ingaan op de twee andere moties die op 19 december jl. zijn aanvaard. Wel tekende hij aan dat ook daar in de brief van 22 mei nauwelijks op wordt ingegaan.

Hij was zich er zeer goed van bewust dat het niet mogelijk is om alle aspecten van het wapenexportbeleid in het openbaar te behandelen, bijvoorbeeld vanwege eisen die ontvangende landen stellen of met het oog op commerciële aspecten. Wel zal de Kamer haar controlerende taak op een goede manier moeten kunnen uitvoeren en dan is het teleurstellend wanneer het kabinet in gebreke blijft als de Kamer meer en frequenter informatie wil hebben. Anderzijds was het besloten overleg van vandaag voor hem wel veel bevredigender dan het in november 1996 gehouden overleg. Als dit voortaan de lijn wordt bij de informatievoorziening aan de Kamer, kon hij daarmee instemmen. Hij stelde zich voor dit nader te beoordelen aan de hand van de rapportage over het eerste halfjaar van 1997.

De heer Apostolou (PvdA) constateerde dat tot nu toe weinig vooruitgang is geboekt bij de parlementaire controle op het wapenexportbeleid. Hij vond dat teleurstellend. De moties die eind verleden jaar zijn aangenomen, waren erop gericht om te bereiken dat het parlement voortaan wel adequaat zou worden geïnformeerd, maar helaas heeft het kabinet deze moties niet uitgevoerd. Hij herinnerde er in dit verband aan dat al in 1992 in de Kamer een motie is ingediend waarin het kabinet is verzocht de Kamer op een zodanige wijze te informeren over concrete beslissingen over de export van strategische goederen, dat parlementaire controle adequaat zou kunnen verlopen. Hij drong er daarom opnieuw op aan dat de verleden jaar aangenomen moties worden uitgevoerd. Hetgeen in die moties wordt gevraagd, is trouwens beslist niet abnormaal. Zo had hij van de Zweedse ambassade in Nederland een boekje gekregen waarin allerlei gegevens over wapenexport staan die in Nederland als vertrouwelijk worden beschouwd, en Zweden is ook lid van de EU. Wat is er eigenlijk tegen om ook in Nederland dit soort gegevens voortaan openbaar te maken? Er moet nu in Nederland in een sfeer van geheimzinnigheid over worden gesproken en juist dat roept veel vragen op. Hij zou in ieder geval voortaan graag een openbare notitie krijgen waarin de beleidscriteria nog eens beknopt worden weergegeven, de procedure voor de vergunningverlening wordt geschetst en de landen worden genoemd waaraan wapens geleverd worden. Sommige gegevens zullen inderdaad vertrouwelijk moeten blijven, maar voor een goede discussie in de Kamer leek het hem nodig om een veel ruimere openbaarheid te betrachten.

De informatie die de Nederlandse opgave over 1996 aan het VN-wapenregister biedt, vond hij nogal mager. Geldt ditzelfde ook voor de opgaven van andere VN-lidstaten? Zo ja, is de minister dan nog wel tevreden met de afspraken over informatie-uitwisseling die in VN-verband zijn gemaakt? Hoe staat het met de groep van regeringsdeskundigen die het functioneren van het VN-register zou gaan beoordelen?

Ook de heer Apostolou vroeg of het wapenexportbeleid door het Nederlandse voorzitterschap in EU-verband op de agenda is gezet. Wat zijn de resultaten hiervan geweest? Nederland was verder voornemens om in de EU de mogelijkheid in te brengen van een betere controle op de immateriële technologie en dienstverlening. Is aan dat voornemen gevolg gegeven en zo ja, wat heeft dat opgeleverd?

Tenslotte herinnerde hij eraan dat in het begin van de jaren negentig de gedachte leefde dat er veranderingen zouden komen ten aanzien van wapenproductie en wapenexport. Worden nu inderdaad vanuit de EU minder wapens geëxporteerd? Hij had begrepen dat tegenwoordig in verband met het internationale netwerk waarover veel bedrijven beschikken, bepaalde onderdelen in het ene land en andere onderdelen in het andere land worden geproduceerd, waarna de export uiteindelijk plaatsvindt vanuit een derde land. Geldt die situatie ook voor Nederland?

Mevrouw Van Ardenne-van der Hoeven (CDA) sloot zich aan bij de al geuite kritiek op het niet uitvoeren van de verleden jaar aangenomen moties, die waren bedoeld om de Kamer in staat te stellen haar controlerende taak naar behoren te vervullen. Nu zowel in nationaal als in EU-verband criteria zijn opgesteld voor een restrictief wapenexportbeleid, behoort de Kamer op adequate wijze te worden betrokken bij dat beleid. De Kamer zal in ieder geval achteraf haar controlerende taak moeten kunnen vervullen, maar op dit moment is het niet mogelijk op dat op een juiste wijze te doen. Er zijn zeker aspecten die niet in het openbaar kunnen worden besproken, maar daar moet dan een goede reden voor zijn. Nu geldt in feite het omgekeerde, namelijk dat vrijwel alle aspecten van het wapenexportbeleid vertrouwelijk worden gehouden en dat zag zij niet als de juiste situatie. Zij drong er daarom op aan dat de moties alsnog worden uitgevoerd.

Zij meende dat de criteria van de wapenexportnotitie zonder meer van toepassing zijn op een aantal landen of gebieden, zodat daar geen wapens naar toe mogen worden geëxporteerd. Het gaat hier om landen als China, het spanningsgebied Afrika, Cyprus, Libië, Irak, Birma, Indonesië (een land waar stelselmatig de mensenrechten worden geschonden) en Soedan. In dat verband bracht zij ook het punt van de controle op de naleving van wapenembargo's naar voren. Zij had er al eerder op aangedrongen dat hiervoor een communautair beleid wordt ontwikkeld. Op dit moment interpreteert elke EU-lidstaat wapenembargo's op eigen wijze. Zelfs Nederland doet dat, gezien de antwoorden van het kabinet op vragen van de heren Van Traa en Apostolou over leveranties aan China, waarin staat dat Nederland zich, gezien het ontbreken van een eenduidige interpretatie van het wapenembargo, «het recht voorbehoudt om in navolging van andere EU-lidstaten ten aanzien van bepaalde militaire goederen een ad hocbenadering te voeren». Hieruit blijkt dus dat elke EU-lidstaat er een eigen interpretatie op kan nahouden. Bovendien blijkt het in de praktijk niet mogelijk om na te gaan in hoeverre alle EU-lidstaten zich houden aan de afspraken in het kader van wapenembargo's, bijvoorbeeld inzake het Grote-Merengebied in Afrika. Met het Verdrag van Amsterdam is op dat punt geen stap verder gekomen; daar is in feite alles bij het oude gebleven.

Zij vroeg met het oog hierop of het mogelijk is om, als weer afspraken worden gemaakt over een wapenembargo, daarbij ook afspraken te maken over een eenduidige lijst van wapensystemen die niet geleverd mogen worden, en over de controle op de naleving van die afspraken. De zeer ruime interpretatie die nu steeds mogelijk blijkt, is in ieder geval ongewenst.

De kleine wapens blijven tot nu toe vrijwel volledig buiten beeld. Zij spoorde de minister aan om te pogen ook op dit punt in Europees verband voortgang te boeken. Positief vond zij dat nu een moratorium is overeengekomen om de verspreiding van kleine wapens in West-Afrika te belemmeren. Bij overtollige kleine wapens en munitiesystemen zou volgens haar vooral moeten worden gedacht aan verschroting.

Al eerder had zij ervoor gepleit dat in het VN-wapenregister ook andere wapensystemen worden opgenomen dan alleen de huidige categorieën zware conventionele wapens. Ziet de minister mogelijkheden om samen met andere landen een start te maken met het melden van ook kleine wapensystemen aan het VN-wapenregister?

Zij was positief gestemd over de adviesaanvraag aan de Adviesraad internationale vraagstukken inzake conventionele wapenbeheersing. Zij had daarin echter gemist het punt van een Europese gedragscode en het punt van de controle op de naleving van wapenembargo's.

Mevrouw Sipkes (GroenLinks) stelde vast dat het bijzonder moeilijk is om wapenhandel en wapenstromen te reguleren en te beheersen. Bovendien worden wapenembargo's in de praktijk eerder geschonden dan strikt nageleefd, bijvoorbeeld door een land als Frankrijk. Dat neemt niet weg dat het zinvol is om te spreken over de vraag hoe het Nederlandse wapenexportbeleid zo restrictief mogelijk kan zijn. Daarvoor zijn inderdaad criteria opgesteld die vervolgens zijn herbevestigd, terwijl verleden jaar bovendien drie moties over dit onderwerp door de Kamer zijn aangenomen. Deze zijn allemaal bedoeld om de Kamer in staat te stellen achteraf haar controlerende taak waar te maken, niet om te bereiken dat de Kamer vooraf een soort medebeslissingsrecht zou krijgen.

Inmiddels heeft de Kamer een aantal brieven gekregen, maar helaas staat op de meest interessante het stempel «vertrouwelijk». Overigens komt de Kamer ook weer niet zóveel verder met die vertrouwelijke brieven, maar hoofdpunt voor mevrouw Sipkes was dat een Kamerlid niets kan doen met een vertrouwelijke brief. Op zichzelf is het positief dat het ministerie van Defensie van te voren aan de Kamer meldt dat het voornemens is om bepaald overtollig defensiemateriaal af te stoten, maar helaas is die informatie steeds vertrouwelijk en moet gewacht worden tot er toch iets in de pers terechtkomt, want pas dan kan de Kamer er in het openbaar iets mee doen.

Afrondend vroeg zij hoe het kabinet in de toekomst met een en ander om denkt te gaan. Daarbij beklemtoonde zij nogmaals dat in de aangenomen moties niet is gevraagd om de Kamer vooraf te informeren, opdat de Kamer in staat zou zijn om bepaalde leveranties te verhinderen, maar is gevraagd om de Kamer in staat te stellen achteráf haar democratische controle waar te maken. Zij zou niet weten welke bezwaren daartegen zouden kunnen zijn.

De heer Van den Bos (D66) was een groot voorstander van beperking van de internationale wapenhandel. Nederland heeft daar maar een zeer bescheiden aandeel in en het Nederlandse beleid is in het algemeen ook restrictief op het punt van de politieke afweging. Juist met het oog hierop voelde hij weinig voor een harmonisatie van het wapenexportbeleid in Unieverband, omdat er dan het grote gevaar is dat het uiteindelijke beleid soepeler wordt dan het huidige Nederlandse beleid. Hij vond wel dat Nederland die EU-lidstaten die de in 1991 overeengekomen criteria op een zeer ruimhartige wijze interpreteren, daarop zou moeten aanspreken, maar hij had weinig illusies over het resultaat daarvan.

Hierna stelde hij dat er op het punt van de parlementaire controle inmiddels wel degelijk vooruitgang is geboekt. De Kamer heeft nu twee keer uitvoerig gesproken over het wapenexportbeleid, waarbij zij aanvankelijk op basis van de vertrouwelijke gegevens vrijwel unaniem haar wenkbrauwen fronste, maar vervolgens na een nadere uitleg toch tot de conclusie kwam dat de criteria op een juiste manier zijn toegepast. Bij de gegevens die aan de Kamer worden gezonden, is dus vrijwel altijd een nadere verklaring van kabinetszijde noodzakelijk. Daarom is al eerder gevraagd om voortaan ook op te geven om welke goederen en bedragen het gaat en naar welke landen de export heeft plaatsgevonden, maar probleem daarbij is dat aan de hand van die gegevens vrijwel steeds direct duidelijk is om welke Nederlandse bedrijven het gaat. Daarmee wordt dus niet voldaan aan de cruciale voorwaarde dat de concurrentiepositie van die bedrijven moet worden beschermd. Parlementaire controle moet in principe in de openbaarheid plaatsvinden, maar op grond van de wet moeten nu eenmaal bepaalde gegevens vertrouwelijk blijven.

Overigens wees hij erop dat het tot nu toe nog niet is voorgekomen dat een wapenleverantie plaatsvond waar de Kamer grote moeite mee had, omdat zij vond dat de criteria verkeerd waren toegepast. Tot nu toe is er dan ook alleen nog een theoretisch probleem. Pas als de Kamer van mening zou zijn dat het kabinet een onjuiste interpretatie van de criteria zou hebben gehanteerd, is er reden voor een verdere politieke discussie met het kabinet en voor een afweging van de vraag wat de schade zou zijn van het doorbreken van de vertrouwelijkheid.

Antwoord van de minister

De minister merkte op dat de Nederlandse export van militaire goederen voornamelijk componenten en deelsystemen betreft, zoals marineradartechnologie en optische apparatuur. Nederland exporteert nauwelijks grote wapensystemen. Incidenteel wordt voor overtollig groot materieel, zoals tweedehands tanks of fregatten, een geïnteresseerde afnemer gevonden. De Kamer wordt daar vooraf over geïnformeerd.

De verstrekte vertrouwelijke cijfers geven een goed beeld van de omvang en de spreiding van de Nederlandse uitvoer van militaire goederen naar niet-NAVO-landen. Op basis van de bestaande cijfers kan niet van een bestaande trend gesproken. De jaarlijkse schommelingen zijn voornamelijk het gevolg van incidentele orders.

Tegenover de stelling dat de in december aangenomen moties niet zijn uitgevoerd, stelde hij dat deze moties juist in behoorlijke mate al in uitvoering zijn. Zo is gezegd dat het vandaag gehouden besloten overleg al veel bevredigender was dan het vorige overleg, in november jl. Helaas kon de Kamer pas in mei 1997 worden geïnformeerd over de cijfers over 1996. De oorzaak hiervan ligt gedeeltelijk in technisch-administratieve problemen op het ministerie van Economische Zaken, maar het ziet ernaar uit dat het hier gaat om aanloopmoeilijkheden. Verder lijken de maanden januari en juli niet de meest gunstige maanden voor het informeren van de Kamer. In de maand januari kunnen de gegevens van het daaraan voorafgaande jaar namelijk nog niet allemaal verwerkt worden, terwijl de maand juli een vakantiemaand is, ook voor de Kamer. Hij pleitte er daarom voor dat de Kamer ermee instemt dat de halfjaarlijkse rapportages voortaan verschijnen in de maanden mei en oktober. In ieder geval wordt met de halfjaarlijkse rapportages tegemoet gekomen aan de wens die in enkele van de aangenomen moties is neergelegd.

In de motie-Sipkes is nog een tweede verzoek gedaan, namelijk om per vergunning aan te geven hoe de toetsingscriteria daarbij zijn gehanteerd. Bij de bespreking van deze motie in de plenaire vergadering had de bewindsman al gezegd dat dit niet in het openbaar kan plaatsvinden. Dat tast de controletaak van de Kamer niet aan, want ook in vertrouwelijk overleg kan de Kamer het kabinet controleren. Inderdaad kan de Kamer daar niet mee naar buiten treden en hij kon zich indenken dat Kamerleden daar soms behoefte aan hebben, maar hier moet nu eenmaal een beperking op de openbaarheid worden aangelegd die overigens de controletaak van de Kamer onverlet laat. Vertrouwelijke bedrijfsgegevens kunnen niet in de openbaarheid worden gebracht en als hij dat toch zou doen, zou hij daar door de betreffende bedrijven voor de rechter op aangesproken kunnen worden. Hij was dus niet in staat om de motie-Sipkes vollédig uit te voeren en hij had dat indertijd in de plenaire vergadering ook duidelijk naar voren gebracht.

Aanvullend wees hij erop dat het niet de minister van Buitenlandse Zaken is die rechtstreeks betrokken is bij de productie of de verkoop van defensiematerieel. Die rechtstreekse betrokkenheid geldt voor andere bewindslieden, in het bijzonder die van Economische Zaken en Defensie. De minister van Buitenlandse Zaken moet alleen afwegen of een bepaalde leverantie uit een oogpunt van buitenlandse politiek al dan niet verantwoord kan worden geacht en die afweging geschiedt aan de hand van acht criteria die indertijd zijn vastgelegd. Hij was bereid met de Kamer te spreken over de toetsing aan die acht criteria en vond ook dat de Kamer van die mogelijkheid een ruimer gebruik kan maken dan ze nu doet, maar dit kan alleen in beslotenheid plaatsvinden.

Tijdens het Nederlandse voorzitterschap van de Unie is van Nederlandse zijde de nodige aandacht geschonken aan het EU-wapenexportbeleid. Zo heeft Nederland het initiatief genomen voor een programma ter voorkoming en bestrijding van de illegale internationale wapenhandel, met inbegrip van kleine wapens. Naar verwachting zal de Raad dit programma morgen aanvaarden. Het behelst geen nieuwe EU-regelgeving en er is evenmin een budget beschikbaar voor gesteld, maar het vormt wel het politieke raamwerk voor verdere actie. Enerzijds voorziet het programma in een intensivering van de samenwerking tussen de EU-landen, anderzijds opent het de mogelijkheid om de bestrijding van de illegale wapenhandel in derde landen te ondersteunen. Nederland zal zich hier actief voor blijven inzetten.

Op zichzelf was hij voorstander van harmonisatie van het wapenexportbeleid in Unieverband, maar hij zag daar op dit moment geen mogelijkheden voor. Een belangrijke factor daarbij is dat er in de Unie nog geen enkele harmonisatie van wapenproductie is; een aantal EU-lidstaten produceren onafhankelijk van elkaar wapens die zij ook willen exporteren. Nederland heeft enkele keren geprobeerd het punt van harmonisatie van het wapenexportbeleid aan de orde te stellen, onlangs nog in het verband van de IGC, maar dit is door de houding van andere landen zonder succes gebleven.

Hij ging vervolgens in op de indertijd door de Kamer aangenomen motie-Van Middelkoop, waarin de regering is gevraagd om in daarvoor in aanmerking komende instellingen als de EU en de VN een wapenembargo voor spanningsgebieden in sub-Sahara Afrika te bevorderen. Hij had zich positief opgesteld ten opzichte van de motie en had dan ook de wapenexport naar spanningsgebieden in sub-Sahara Afrika nadrukkelijk aan de orde gesteld in diverse relevante werkgroepen. De Algemene Raad heeft begin juni jl. een gemeenschappelijk standpunt inzake «conflict prevention and resolution in Africa» aangenomen. Dit standpunt betreft weliswaar niet alleen de wapenhandel met Afrika, want conflictpreventie behoeft een bredere en meer coherente aanpak, maar in het standpunt wordt wel opgeroepen tot waakzaamheid ten aanzien van export van wapens naar Afrika. Voorts is de noodzaak tot bestrijding van illegale wapenhandel nog eens onderstreept. Die bestrijding vindt overigens vooral in de politionele sfeer plaats en van Nederlandse zijde wordt al in een aantal Afrikaanse landen nagegaan hoe daarbij ondersteuning kan worden gegeven.

Aanvullend wees de bewindsman erop dat op dit moment voor zes à acht Afrikaanse landen een wapenembargo geldt. Nederland levert zelf geen wapens aan sub-Saharalanden en dit geldt ook voor de meeste andere Europese landen, maar tot nu toe is het nog niet mogelijk om in EU-kader tot een gemeenschappelijk standpunt hierover te komen.

Hij had in december jl. de Kamer ontraden om in te stemmen met de motie-Van Ardenne over het informeren van de Kamer over de toegestane wapenleveranties per land. Deze motie vraagt immers om de Kamer schriftelijk en bij voorkeur in het openbaar te informeren en hij had al uiteengezet dat hij dit verzoek niet kon honoreren met het oog op de positie van de ontvangende landen en de positie van het bedrijfsleven. Hij begreep ook niet goed waarom hier zo zwaar aan wordt getild, nu hij zich bereid had verklaard om hierover desgewenst tot in detail met de Kamer overleg te plegen, zij het vertrouwelijk.

In dit verband zegde hij toe na te gaan of inderdaad vanwege Zweden wél veel meer openheid wordt betracht en, zo ja, waarom Zweden daartoe in staat is. Bedacht moet wel worden dat in Nederland maar een enkel bedrijf zich met productie van wapens bezighoudt, zodat in de praktijk bij elk openbaar gegeven direct bekend is om welk individueel bedrijf het gaat. Verder zullen landen, als hun bestellingen openbaar worden gemaakt, in het algemeen geen nieuwe bestellingen meer in Nederland plaatsen, hetgeen ernstige consequenties zal hebben voor de Nederlandse bedrijven die hiermee van doen hebben.

Naar aanleiding van de opmerking over het wapenembargo jegens China wees hij erop dat dit embargo door de EU-lidstaten op zeer uiteenlopende wijzen wordt geïnterpreteerd. Nederland hanteert de meest strikte interpretatie en binnen die interpretatie is het mogelijk dat vanuit Nederland iets wordt geleverd, dat overigens nog niet eens als een écht wapen kan worden beschouwd. Verder merkte hij op dat de acht criteria in de eerste plaats voor het Néderlandse beleid gelden. Hij was er ook van overtuigd dat, als er geen EU zou zijn, in Nederland desondanks dit soort criteria zouden zijn opgesteld. In het kader van het buitenlands beleid maakt Nederland een eigen afweging en daarbij komt Nederland in het algemeen tot een striktere interpretatie van de criteria dan een aantal andere EU-lidstaten. Het Nederlandse bedrijfsleven in deze sector heeft in die zin «pech», want door die striktere interpretatie zijn de beperkingen voor het bedrijfsleven in Nederland relatief groter dan in andere landen, maar wel zijn ook de bestaansmogelijkheden van de Nederlandse wapenindustrie een belangrijke factor in de afweging. Hij herhaalde in dit verband op zichzelf wel voorstander te zijn van harmonisatie in EU-verband, maar dat blijkt op dit moment nog onmogelijk. Bovendien is er bij harmonisatie het gevaar dat uitgekomen wordt op de «grootste gemene deler» en die is zeker veel minder strikt dan de Nederlandse interpretatie.

Hij was niet tevreden met het functioneren van het VN-register. Dit punt wordt nu onder de loep genomen door een werkgroep, waarin Nederland is vertegenwoordigd. In de tweede helft van 1997 zal deze werkgroep rapporteren.

Afrondend zei hij, het niet eens te zijn met de stelling dat tot nu toe weinig vooruitgang is geboekt op het punt van de parlementaire controle op het wapenexportbeleid. Er is inmiddels wel degelijk de nodige vooruitgang geboekt en hij was voornemens om op deze lijn door te gaan en in samenspraak met de Kamer te zoeken naar een goed evenwicht.

De ondervoorzitter van de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken,

Van der Linden

De voorzitter van de vaste commissie voor Defensie,

Korthals

De voorzitter van de vaste commissie voor Economische Zaken,

H. Vos

De griffier van de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken,

Hommes

---

1 Samenstelling: Leden: Beinema (CDA), Van der Linden (CDA), ondervoorzitter, Blaauw (VVD), Weisglas (VVD), Van Heemskerck Pillis-Duvekot (VVD), H. Vos (PvdA), Verspaget (PvdA), Ybema (D66), Apostolou (PvdA), Van Middelkoop (GPV), Valk (PvdA), Sipkes (GroenLinks), Woltjer (PvdA), Hessing (VVD), Van den Bos (D66), Hoekema (D66), Marijnissen (SP), Verhagen (CDA), Roethof (D66), Rouvoet (RPF), Van den Doel (VVD), Meyer (groep-Nijpels), De Haan (CDA) en Visser-van Doorn (CDA).

Plv. leden: Leers (CDA), Bremmer (CDA), Korthals (VVD), Van der Stoel (VVD), Voûte-Droste (VVD), Van Nieuwenhoven (PvdA), Lilipaly (PvdA), De Graaf (D66), Van Gijzel (PvdA), Van den Berg (SGP), Houda (PvdA), Rosenmöller (GroenLinks), Van Oven (PvdA), Hoogervorst (VVD), Dittrich (D66), Hillen (CDA), Van Ardenne-van der Hoeven (CDA), Van Waning (D66), Leerkes (Unie 55+), Bolkestein (VVD), Hendriks, Bukman (CDA), Gabor (CDA) en Dijksma (PvdA).

2 Samenstelling: Leden: Mateman (CDA), Wolters (CDA), Korthals (VVD), voorzitter, Weisglas (VVD), H. Vos (PvdA), Van den Berg (SGP), Van Gelder (PvdA), Van de Camp (CDA), Zijlstra (PvdA), Hillen (CDA), Valk (PvdA), Sipkes (GroenLinks), Van Hoof (VVD), Hoekema (D66), ondervoorzitter, Leerkes (Unie 55+), De Koning (D66), Hessing (VVD), Van den Bos (D66), Van Ardenne-van der Hoeven (CDA), Verkerk (AOV), Van Waning (D66), Sterk (PvdA) en Van den Doel (VVD).

Plv. leden: Terpstra (CDA), Beinema (CDA), Van Rey (VVD), Van Heemskerck Pillis-Duvekot (VVD), Huys (PvdA), Van Middelkoop (GPV), Middel (PvdA), Mulder-van Dam (CDA), Van Gijzel (PvdA), Verhagen (CDA), Woltjer (PvdA), Rosenmöller (GroenLinks), Hoogervorst (VVD), Ter Veer (D66), Stellingwerf (RPF), Visser-van Doorn (CDA), Blaauw (VVD), Scheltema-de Nie (D66), Van der Hoeven (CDA), Van Wingerden (AOV), Roethof (D66), Rehwinkel (PvdA), Keur (VVD), Marijnissen (SP) en Houda (PvdA).

3 Samenstelling: Leden: Mateman (CDA), Blaauw (VVD), Van der Vlies (SGP), H. Vos (PvdA), voorzitter, Van Gelder (PvdA), Smits (CDA), Ter Veer (D66), G. de Jong (CDA), Leers (CDA), Van der Hoeven (CDA), Remkes (VVD), Voûte-Droste (VVD), ondervoorzitter, Van Wingerden (AOV), Rabbae (GroenLinks), Jorritsma-van Oosten (D66), De Koning (D66), Hessing (VVD), Crone (PvdA), Zonneveld (CD), Van Dijke (RPF), Van der Ploeg (PvdA), Van Zuijlen (PvdA), Van Walsem (D66), Houda (PvdA) en Hofstra (VVD).

Plv. leden: Ten Hoopen (CDA), Van Rey (VVD), Van Middelkoop (GPV), Woltjer (PvdA), Sterk (PvdA), De Haan (CDA), Ybema (D66), Wolters (CDA), Lansink (CDA), Terpstra (CDA), Weisglas (VVD), Verbugt (VVD), Meyer (groep-Nijpels), M. B. Vos (GroenLinks), Bakker (D66), Van Ardenne-van der Hoeven (CDA), Klein Molekamp (VVD), Witteveen-Hevinga (PvdA), Poppe (SP), Leerkes (Unie 55+), Verspaget (PvdA), Adelmund (PvdA), Roethof (D66), Feenstra (PvdA) en Passtoors (VVD).